نهج‌البلاغه گزیده‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه حضرت علی ابن ابی‌طالب(ع) است که شخصی به نام سید رضی در قرن چهارم هجری قمری براساس ذوق ادبی شخصی خود فراهم آورده است.^[۱]

ساختار[ویرایش]

سخنان حضرت علی ابن ابی‌طالب(ع) در این کتاب بر در سه باب آمده‌است:

• باب اول: خطبه‌ها و اوامر
• باب دوم: نامه‌ها و رسائل و وصایا
• باب سوم: کلمات قصار، حکمت آمیز و مواعظ

نهج‌البلاغه و مشاهیر[ویرایش]

علی الجندی رئیس دانشکده علوم در دانشگاه قاهره در مقدمه کتاب " حضرت علی بن ابی طالب (ع)، شعره و حکمه " درباره نثر حضرت علی(ع) می‌گوید: «نوعی خاص از آهنگ موسیقی که بر اعماق احساسات پنجه می افکند در این سخنان هست، از نظر سجع، چنان منظوم است که می توان آنرا " شعر منثور " نامید.» شیخ محمد عبده از مفتیان پیشین مصر تصادفاً با نهج‌البلاغه آشنا شده، شیفتهٔ آن می‌شود و به شرح این مجموعه و تبلیغ آن در میان جوانان مصری می‌پردازد. وی در مقدمه شرح خود می‌گوید:«در همهٔ مردم عرب زبان یک نفر نیست مگر آنکه معتقد است سخن حضرت علی(ع) بعد از قرآن و کلام نبوی شریف‌ترین و بلیغ‌ترین و پرمعنی‌ترین و جامع‌ترین سخنان است.»^[۴][۵]

ترجمه‌های نهج‌البلاغه[ویرایش]

ترجمه‌های متعددی از این کتاب به فارسی در دسترس است که از آن میان می‌توان به ترجمه‌های سید جعفر شهیدی، علی نقی فیض‌الاسلام، جواد فاضل، محمد تقی جعفری، سید محمدمهدی جعفری، حسینعلی منتظری، حسین انصاریان و محمد دشتی از نهج‌البلاغه اشاره کرد. ن‍ه‍ج ال‍ب‍لاغ‍ه م‍ن‍ظوم (خ‍طب‍ه‌ه‍ا) به‌اهتمام علی توکلی گنابادی مهمترین اثر منظوم فارسی بر اساس نهج البلاغه است.

مآخذ و مدارک نهج‌البلاغه[ویرایش]

علامه امینی در جلد چهارم کتاب الغدیر ۸۱ شرح نهج‌البلاغه را معرفی کرده‌است.^[۶] معروفترین شروح نهج‌البلاغه شرح ابن ابی‌الحدید معتزلی بغدادی، شرح ابن میثم بحرانی، شرح خوئی و از معاصران، ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه اثر شیخ محمدتقی جعفری و شرح نهج‌البلاغه تالیف شیخ محمد تقی شوشتری، را می‌توان نام برد.

نخستین گردآورنده کلمات قصار علی ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ صاحب (بیان و تبیین) درگذشتهً ۲۵۵ ه. ق می‌باشد. وی صد کلمه از کلمات قصار امیرالمؤمنین را انتخاب کرده و آن را (مطلوب کل طالب من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) ) نامیده‌است.

تاریخ‌نگاران و حدیث‌دانان دیگری نیز به گردآوری سخنان و اندرزهای حضرت علی(ع) اقدام کرده‌اند، برای نمونه قاضی محمد بن سلامه معروف به قضاعی درگذشتهً ۴۰۵ هجری مجموعه‌ای از سخنان امیرالمؤمنین علی(ع) را به نام «دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم» گردآوری کرده‌است^[۷]. ترجمه این کتاب به زبان فارسی نیز به نام «قانون» چاپ شده‌است^[۸]. بسیاری از خطب و نامه‌های نهج‌البلاغه پیش از آن در کتاب «الغارات» تالیف ابواسحاق ثقفی کوفی، از دانشمندان قرن سوم (متوفی ۲۸۳ هجری قمری) آمده‌است^[۹]. همچنین بخش بزرگی از خطبه‌های توحیدی نهج‌البلاغه در کتابهایی که یک قرن پیش از نهج‌البلاغه تالیف شده، نظیر کتاب «الکافی» شیخ کلینی و «کتاب التوحید» شیخ صدوق آمده‌است.

علی بن حسین مسعودی مورخ بزرگ که تقریباً صد سال پیش از سید رضی میزیسته‌است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم) در جلد دوم کتاب معروف خود «مروج الذهب» می‌نویسد: «آنچه مردم از خطابه‌های علی در مقامات و حوادث مختلف حفظ کرده‌اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می‌شود. حضرت علی(ع) آن خطابه‌ها را بالبداهه و بدون یادداشت و پیشنویس بیان و انشا می‌کرد و مردم هم الفاظ آن را می‌گرفتند و عملاً نیز از آن بهره مند می‌شدند.» گواهی دانشمند متتبعی مانند مسعودی می‌رساند که خطابه‌های حضرت علی(ع) فراوان بوده‌است که سید رضی از این میان در نهج‌البلاغه تنها ۲۳۹ خطبه را نقل کرده، که جنبه ادبی قویتری را به انتخاب و تشخیص او داشته‌است.

کتاب‌های تحقیقی بسیار کاملی در مورد اسناد و مدارک نهج‌البلاغه انتشار یافته که از جمله مهمترین آنها سه کتاب «روات و محدثین نهج‌البلاغه» تالیف محمد دشتی و همکاران، «استناد نهج‌البلاغه» تالیف امتیاز علی خان عرشی و ترجمه دکتر آیت‌الله زاده شیرازی و «مصادر نهج‌البلاغه» تألیف سید عبدالزهرأ حسینی است.

خطبه‌ها[ویرایش]

• خطبه ۱: ستایش و تعظیم خداوندی، آفرینش جهان، فرشتگان، توصیفی از خلقت آدم، برگزیده شدن پیامبران، بعثت خاتم انبیاء، قرآن، انواع تکلیف، حج بیت الله الحرام.
• خطبه ۲: سپاس او را گویم که تتمیم نعمتش جویم و راه تسلیم به عزتش پویم. (پس از بازگشتش از صفین)
• خطبه ۳: خطبه‌ای از حضرت علی(ع) معروف به خطبه شقشقیه
• خطبه ۴: خطبه‌ای از حضرت علی(ع) که فصیح ترین کلام حضرت است و در آن مردم را موعظه می‌کند
• خطبه ۵: سخنی از حضرت علی(ع) هنگامی که رسول خدا (ص) رحلت کرده بود و عباس و ابو سفیان بن حرب از او خواستند که به خلافت با او بیعت کنند.
• خطبه ۶: سخنی از حضرت علی(ع) آنگاه که به او گفتند، از تعقیب طلحه و زبیر باز ایستد و بسیج نبرد با ایشان نکند
• خطبه ۷: خطبه‌ای از حضرت علی(ع) که در آن پیروان شیطان را نکوهش می‌کند
• خطبه ۸: سخنی از حضرت علی(ع) مقصودش زبیر است، در حالی که، مقتضی چنین سخنی بود
• خطبه ۹: سخنی از حضرت علی(ع) در مورد صفت خود و دشمنش، و گویند درباره اصحاب جمل است
• خطبه ۱۰: خطبه‌ای از حضرت علی(ع)
• خطبه ۱۱: سخنی از حضرت علی(ع) به پسرش، محمد بن حنفیّه، هنگامی که در جنگ جمل رایت را به دست او داد
• خطبه ۱۲: چون خداوند در جنگ جمل پیروزش گردانید، یکی از یاران گفتش ای کاش برادرم، فلان، می‌بود و می دید که چسان خداوند تو را بر دشمنانت پیروز ساخته‌است.
• خطبه ۱۳: سخنی از حضرت علی(ع) در نکوهش بصره و مردمش
• خطبه ۱۴: سخنی از حضرت علی(ع) در همین معنی
• خطبه ۱۵: سخنی از حضرت علی(ع) درباره زمینهایی که عثمان در زمان خلافت خود به این و آن داده بود و امام (ع) آنها را به مسلمانان بازگردانید.
• خطبه ۱۶: خطبه‌ای از حضرت علی(ع) هنگامی که در مدینه با او بیعت کردند
• خطبه ۱۷: سخنی از حضرت علی(ع) در وصف کسانی که داوری میان مردم را به عهده می‌گیرند و شایان آن نیستند
• خطبه ۱۸: سخنی از حضرت علی(ع) در نکوهش اختلاف علما در فتوا
• خطبه ۱۹: سخنی از حضرت علی(ع) این سخن خطاب به اشعث بن قیس است. امام در کوفه بر منبر سخن می‌گفت. در سخن او عبارتی بود که اشعث بر آن اعتراض کرد و گفت یا امیرالمؤ منین(ع) اینکه گفتی به زیان توست نه به سود تو. امام تیز در او نگریست.
• خطبه ۲۰: خطبه‌ای از حضرت علی(ع) که در آن از غفلت نهی کرده و به رجوع به خدا دعوت می‌کند
• خطبه ۲۱: خطبه‌ای از حضرت علی(ع) که سخنی جامع در موعظه و حکمت است
• خطبه ۲۲: خطبه‌ای از حضرت علی(ع)
• خطبه ۲۳: خطبه‌ای از حضرت علی(ع)
• خطبه ۲۴: خطبه‌ای از حضرت علی(ع) که کلام جامعی در سوغ دادن به جنگ با مخالف است
• خطبه ۲۵: خطبه‌ای از حضرت علی(ع)، پیاپی به امیرالمؤ منین خبر می‌رسید، که اصحاب معاویه بر بلاد مستولی شده‌اند. عبید الله بن عباس و سعید بن نمران که کارگزاران او در یمن بودند، نیز بیامدند. بسر بن ابی ارطاة بر آنان چیره شده بود. حضرت علی (ع) در حالی که از درنگ اصحاب خود در امر جهاد، و مخالفت ورزیدنشان با راءی و نظر خود ملول شده بود، بر منبر شد
• خطبه ۲۶: خطبه‌ای از حضرت علی(ع)
• خطبه ۲۷: خطبه‌ای از حضرت علی(ع)
  
• خطبه ۲۸: خطبه‌ای از حضرت علی(ع)
  
• خطبه ۲۹: خطبه‌ای از حضرت علی(ع)
  
• خطبه ۳۰: سخنی از حضرت علی(ع) درباره کشته شدن عثمان
• خطبه ۳۱: سخنی از حضرت علی(ع) هنگامی که عبد الله بن عباس را، پیش از شروع جنگ جمل، نزد زبیر فرستاد تا او را به اطاعت خویش بازگرداند
• خطبه ۳۲: خطبه‌ای از حضرت علی(ع)
  
• خطبه ۳۳: سخنی از حضرت علی(ع)
• خطبه ۳۴: خطبه‌ای از حضرت علی(ع) آنگاه که لشکر به جنگ با شامیان بسیج می‌کرد
• خطبه ۳۵: خطبه‌ای از حضرت علی(ع) بعد از حکمیّت
• خطبه ۳۶: خطبه‌ای از حضرت علی(ع) در بیم دادن نهروانیان
• خطبه ۳۷: سخنی از حضرت علی(ع) که تواند خطبه‌ای باشد
• خطبه ۳۸: خطبه‌ای از حضرت علی(ع) که در آن علت اینکه شبهه را شبهه نامیده ان بیان می‌کند
• خطبه ۳۹: خطبه‌ای از حضرت علی(ع)
• خطبه ۴۰: سخنی از حضرت علی(ع) وقتی شنید که خوارج می گویند، (لا حکم الا للّه) فرمود
• خطبه ۴۱: خطبه‌ای از حضرت علی(ع) که در آن نهی می‌کند از مکر و حیله
• ...
• خطبه ۲۳۹: خطبه‌ای از حضرت علی(ع) در آن آل محمد را یاد می‌کند.

نامه‌ها[ویرایش]

• نامه ۱, نامه‌ای از آن حضرت علی(ع) به مردم کوفه هنگام حرکتش از مدینه به بصره.
• نامه ۲, نامه‌ای از آن حضرت علی(ع) پس از فتح بصره به مردم کوفه نوشته‌است.
• نامه ۳, نامه‌ای از آن حضرت علی(ع) به قاضی اش شریح بن الحارث
• نامه ۴, نامه‌ای از آن حضرت علی(ع) به یکی از فرماندهان سپاهش
• نامه ۵, نامه‌ای از آن حضرت علی(ع) به اشعث بن قیس، عامل خود در آذربایجان نوشته‌است.
• نامه ۶, نامه‌ای از آن حضرت علی(ع) به معاویه
• نامه ۷: نامه‌ای دیگر از حضرت علی(ع) به معاویه
• نامه ۸: نامه‌ای از حضرت علی(ع) به جریر بن عبد الله البجلی هنگامی که او را نزد معاویه فرستاده بود
• نامه ۹: از نامه حضرت علی(ع) به معاویه
• نامه ۱۰: از نامه حضرت علی(ع) به معاویه
• نامه ۱۱: سفارشی از حضرت علی(ع) هنگامی که سپاهی بر سر دشمن می‌فرستاد
• نامه ۱۲: سفارشی از حضرت علی(ع) به معقل بن قیس الریاحی فرمود، آنگاه که او را به سه هزار سپاهی بر مقدمه به شام می‌فرستاد
• نامه ۱۳: از نامه حضرت علی(ع) به دو تن از امیران لشکرش
• نامه ۱۴: سفارشی از حضرت علی(ع) به سپاهش پیش از دیدار با دشمن در صفین
• نامه ۱۵: هنگامی که حضرت علی(ع) به عزم جنگ، با دشمن روبرو می‌شد چنین می‌فرمود
• نامه ۱۶: هنگام جنگ به یاران خود می‌فرمود
• نامه ۱۷: از نامه حضرت علی(ع) در پاسخ نامه معاویه
• نامه ۱۸: از نامه حضرت علی(ع) به ابن عباس، عامل او در بصره
• نامه ۱۹: نامه‌ای از حضرت علی(ع) به یکی از عاملانش
• نامه ۲۰: از نامه حضرت علی(ع) این نامه را به زیاد بن ابیه
• ...
• نامه ۷۹:

جستارهای وابسته[ویرایش]

• غررالحکم و دررالکلم
• عمر بن خطاب در نهج‌البلاغه
• عثمان در نهج‌البلاغه
• ابوبکر در نهج‌البلاغه
• خطبه شقشقیه

پانویس[ویرایش]

منابع[ویرایش]

• مطهری، مرتضی، سیری در نهج‌البلاغه، انتشارات صدرا، ۱۳۸۰
• حسن زاده آملی، حسن، انسان کامل از دیدگاه نهج‌البلاغه، نشر قیام قم، ۱۳۸۱
• شهیدی، سید جعفر، حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۰
• دشتی، محمد، روات و محدثین نهج‌البلاغه، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۷۸
• استناد نهج‌البلاغه، تالیف امتیاز علی خان عرشی، ترجمه: آیت‌الله زاده شیرازی، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۲
• امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، موسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۴
• الغارات، ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی اصفهانی، با مقدمه و حواشی و تعلیقات میرجلالدین حسینی اُرموی (محدّث)، سلسله انتشارات انجمن آثار ملّی
• الغارات، ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال (ابن هلال ثقفی)، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۱
• قانون، ابوعبدالله محمد بن مسلم قضاعی معروف به قاضی قضاعی، ترجمه: فیروز حریرچی، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۲

پیوند به بیرون[ویرایش]

• مجموعه کامل نهج البلاغه به همراه معرفی منابع [۲]
• نهج البلاغه - خطبه ها
• نهج البلاغه - نامه ها
• نهج البلاغه - کلمات قصار
• Sermons
• Letters
• متن کامل نهج‌البلاغه همراه با ۲ شرح و ۴ ترجمه
• متن کامل نهج‌البلاغه همراه با ۳ ترجمه
• کتاب‌شناسی نهج‌البلاغه، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه قم
• اسناد و مدارک نهج‌البلاغه، امتیاز علی‌خان عرشی، ترجمه سید مرتضی آیت‌الله‌زاده شیرازی
• درس هائی از نهج البلاغه (شش جلد ترجمه وتفسیر) آیت‌الله حسینعلی منتظری
• سایت آیت‌الله مجتهد شبستری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، خطبه‌ها، نامه‌ها، حکمت‌ها
• نهج ابلاغه، ترجمه انصاریان
• نهج البلاغه ره پویان
• سایت غدیر، ترجمه عبدالمحمد آیتی، خطبه‌ها، نامه‌ها، حکمت‌ها